3 - عمل سوم ذهن تجزیه و ترکیب است. ذهن علاوه بر دو عمل فوق یک کار دیگرهم انجام می دهد و آن این که یک صورت خاص را که از خارج گرفته تجزیه می کند،یعنی آن را به چند جزء تقسیم و تحلیل می کند، در صورتی که در خارج به هیچ وجه تجزیه ای وجود نداشته است.
تجزیه های ذهن چند گونه است: گاهی یک صورت را به چند صورت تجزیه می کند، و گاهی یک صورت را به چند معنی تجزیه می کند.
تجزیه ی یک صورت به چند صورت، مانند این که یک اندام که دارای مجموعی از اجزاء است،ذهن در ظرفیت خود آن اجزاء را از یکدیگر جدا می کند و احیاناً با چیز دیگر پیوندمی زند.
تجزیه ی یک صورت به چند معنی مثل آنجا که «خط» را می خواهد تعریف کندکه به «کمّیت متصل دارای یک بعد» تعریف می کند یعنی ماهیت خط را به سه جزءتحلیل می کند: کمّیت، اتصال، بعد واحد؛ و حال آن که در خارج سه چیز وجود ندارد.
وگاهی هم ترکیب می کند. آن هم انواعی دارد.
یک نوع آن این است که چند صورت رابا یکدیگر پیوند می دهد، مثل این که اسبی با چهره ی انسان تصویر می کند.
سر و کارفیلسوف با تجزیه و تحلیل و ترکیب معانی است. سر و کار شاعر یا نقّاش با تجزیه وترکیب صورتهاست.
4 - تجرید و تعمیم. عمل دیگر ذهن این است که صورتهای ذهنی جزئی را که به وسیله ی حواس دریافت کرده است «تجرید» می کند؛ یعنی چند چیز را که در خارج همیشه با هم اند و ذهن هم آنها را با یکدیگر دریافت کرده، از یکدیگر تفکیک می کند.
مثلاً عدد را همواره در یک معدود و همراه یک شی ء مادّی دریافت می کند، ولی بعد آن راتجرید و تفکیک می کند به طوری که اعداد را مجزّا از معدود تصور می نماید. از عمل تجرید بالاتر عمل «تعمیم» است.
«تعمیم» یعنی این که ذهن صورتهای دریافت شده ی جزئی را در داخل خود به صورت مفاهیم کلّی در می آورد. مثلاً از راه حواس، افرادی از قبیل زید و عمرو و احمدو حسن و محمود را می بیند ولی بعداً ذهن از همه ی اینها یک مفهوم کلّی و عامّ می سازد به نام «انسان» .
بدیهی است که ذهن هیچگاه انسان کلّی را به وسیله ی یکی از حواس ادراک نمی کند، بلکه پس از ادراک انسانهای جزئی یعنی حسن و محمود و احمد، یک صورت عام و کلی از همه ی آنها به دست می دهد. (مجموعه آثار استاد شهید مطهری، ج5، ص: 101)
ذهن در عمل تجزیه و ترکیب، و همچنین در عمل تجرید و تعمیم، روی فراورده های حواس دخل و تصرف می کند، گاهی به صورت تجزیه و ترکیب و گاهی به صورت تجرید و تعمیم.
ادامه دارد ..............
علاقه مندی ها (Bookmarks)