نقاب آرامش

نويسنده: مهدي جعفري


نگرشي ديني به عوامل و راه هاي پيشگيري و درمان اضطراب


اشاره


انسان، بي ترديد در حيات اجتماعي خويش از عوامل متعددي تأثير پذيرفته و خود نيز در يک تعامل دايم با آن ها بر روي محيط اطراف خود اثر گذارده است. در اين ميان، گاهي برخي از عوامل محيطي، در يک درگيري دايم با انسان چنان ذره ذره او را تحت تأثير قرار مي دهند که وي را از مسير حرکت طبيعي خويش خارج ساخته، و دچار اختلال هاي رفتاري مي کنند، و او را نگران مي سازند. حتي ممکن است اين نگراني از روح و روان او به جسمش سرايت کند و وي را دچار اضطراب دايم نمايد، تا جايي که آرامش زندگي از او سلب شود.
افراد زيادي همه روزه به اين بلاي خانمان سوز گرفتار مي شوند و آرام و قرار خويش را از دست مي دهند و به مرگ تدريجي گرفتار مي آيند. نگاهي به آمار و ارقام منتشر شده از سوي نهادهاي پزشکي، روانشناسي و ... به وضوح اين خطر را به ما گوشزد مي کند. با کمال تأسف مي بينيم ميزان شيوع بيماري هاي رواني، به خصوص اضطراب، روز به روز در جوامع مختلف رو به گسترش است و هر روز، انسان هاي بيشتري به ورطه ي اين گرداب مي افتند.
فرويد(1) معتقد است اضطراب کنوني جهان، بهايي است که بشر امروزي بابت تمدن مي پردازد. (2) بنابراين، بايد درباره ي اضطراب که يک بيماري رواني است و بيشتر از بيماري هاي رواني ديگر شيوع دارد، تحقيقي صورت گيرد و عوامل آن، شناسايي شده و با از بين بردن زمينه هاي به وجود آورنده اين عوامل، اضطراب را نابود کرده يا دست کم کاهش داد. در اين راستا هر کدام از مکاتب روانشناسي راه حل هايي ارائه کرده اند.

اهميت اين بحث


وقتي در جامعه اي يک بيماري شايع شود، همه در صدد چاره جويي براي درمان پيشگيري از شيوع آن هستند. حال هر چه اين بيماري بر روح و جسم افراد آثار مخرب تري داشته باشد، درمان آن پيچيده تر به نظر مي رسد. شايسته است همگان با شناختي دقيق از اين بيماري، عوامل زمينه ساز آن را از بين ببرند و براي درمان آن، بکوشند.
مفهوم اضطراب در مکتب تحليل رواني، نقش برجسته اي دارد. فرويد اضطراب را «درد رواني» (3) ناميده است؛ يعني همان گونه که اگر بدن دچار زخم، التهاب و بيماري شود، اولين نشانه آن به صورت تب ظاهر مي گردد، اگر فرد دچار مشکل رواني شود، اولين نشانه آن به صورت اضطراب جلوه گر مي شود. (4)
پس اضطراب علاوه بر آثار رواني، خود مهم ترين عامل بروز بيماري هاي رواني ديگر محسوب مي شود. اضطراب يک پديده جهاني است؛ از آن بابت که امروز در دنياي معاصر، ميليون ها مرد و زن و پير و کودک را مي يابيد که از اين ابتلا رنج مي برند. شيوع اين بيماري و دامن گير بودن آن، بر اهميت تحقيق مي افزايد. اين شيوع، به گونه اي است که حتي برخي با مراجعه به پزشکان عمومي، خواهان رهايي از اين حالت رواني هستند. بر اساس يک بررسي 30 درصد از مراجعان به پزشک عمومي از اضطراب در عذابند. (5)
پس شيوع اضطراب، داشتن آثار مخرب بر روح و روان و حتي جسم افراد، و بروز آن در همه ي سنين، از عواملي هستند که زمينه را براي يک پژوهش در اين رابطه فراهم مي کنند. از طرفي ادعاي جامعيت اسلام و داشتن سخن جدي در زمينه علوم انساني، ضرورت تحقيق را در حوزه تفکر اسلامي روشن مي سازد؛ از اين رو با احساس چنين نيازي، بر آن شديم تا گامي هر چند کوتاه در اين زمينه برداريم. از خداي متعال توفيق در اين راه را خواهانيم.

تعريف اضطراب


قبل از تعريف اصطلاحي اضطراب، به معناي لغوي آن مي پردازيم:

1. معناي لغوي


اضطراب واژه اي عربي و مصدر باب افتعال است. حيران و سرگردان بودن،(6) حرکت، (7) زياد رفتن در جهات مختلف ( رفت و آمد کردن) (8) از جمله معاني اي است که کتاب هاي لغت براي اضطراب بيان کرده اند. فرقي که بين حرکت و اضطراب مطرح شده اين است: در اضطراب، هميشه يک حالت منفي و کراهت وجود دارد؛ ولي در حرکت، چنين حالتي نيست.(9)
اضطراب در فارسي معادل پريشان شدن، لرزيدن، سراسيمگي، بي تابي، نگراني، آشفتگي و دغدغه و ... مي باشد. (10)
در انگليسي احساس ناراحتي و ترس معنا شده است. (11)
در يک جمع بندي مي توان اضطراب را از نظر لغت، به حرکت و عدم سکون و آرامشي معنا کرد که همراه ناخوشايندي و کراهت است. حال بايد ديد روانشناسان براي اضطراب چه تعريفي ارائه کرده اند.

2. معناي اصطلاحي


دست يافتن به تعريفي دقيق از اصطلاح اضطراب دشوار است. اکثر نظريه پردازان با لانگ (12) (1968) موافقند که اضطراب، يک مفهوم فرضي يعني نوعي تصور است که وجود خارجي و عيني ندارد؛ ولي در تفسير پديده هاي مشاهده پذير مي تواند مفيد باشد. (13) هر يک از نظريه پردازان با ديدگاه خاص خود درباره اضطراب سخن گفته اند؛ به گونه اي که جمع بين آن ها دشوار است. برخي از آنها بدون ارائه تعريف خاصي از اضطراب، فقط به توصيف حالات اضطرابي، دسته بندي و بحث هاي سبب شناسي درباره ي آن پرداخته اند. ما براي روشن شدن معناي اضطراب و طولاني نشدن بحث، ابتدا چند تعريف را ذکر کرده، و سپس به ارکان و عناصر اصلي که در بعضي از تعريف ها آمده است - تحت عنوان ويژگي هاي اضطراب - اشاره مي کنيم. در نهايت نيز پس از جمع بندي تعاريف، تعريفي از اضطراب ارائه مي دهيم.
برخي از مؤلفان سعي کرده اند به گونه اي اضطراب را تعريف کنند که به برخي از آن ها اشاره مي کنيم.
- ناراحتي در عين حال رواني و بدني اي که بر اثر ترسي مبهم و احساس ناامني و تيره روزي قريب الوقوع در آدم به وجود مي آيد.(14)
- اضطراب، احساس رنج آوري است که به يک موقعيت ضربه آميز کنوني يا انتظار خطري که به شيئي نامعين وابسته است. (15)
- سازمان بهداشت جهاني، حالت اضطراب را مجموعه اي از تظاهرات عضوي و رواني تعريف مي کند که نتوان آن را به خطر مشخصي نسبت داد و علايم آن به صورت حمله و يا حالت مداومي باشند. (17)
- اضطراب، به منزله ي حالت هيجاني توأم با هشياري مستقيم نسبت به بي معنايي، نقص و نابساماني جهاني است که در آن زندگي مي کنيم. (18)
- دلهره و اضطراب، چيزي جز يک ترس مزمن و بادوام نيست. اگر انگيزه اي باعث ترس در شما شد و اين ترس هفته ها و ماه ها ادامه يافت، شما از اضطراب رنج مي بريد. (19)

ويژگي هاي اضطراب


با استفاده از بعضي تعاريف مي توان براي اضطراب، ويژگي هاي زير را ذکر کرد:
الف) حالت نگراني اي است همراه انتظار خطري که در آينده به وقوع مي پيوندد. (20)
ب) حالت رنج آور و ناخوشايند است. (21)
ج) منبع اضطراب غالبا مبهم است. (22)
د) اضطراب، همراه برخي از علايم و نشانه ها است. (23)

رابطه ي اضطراب و ترس


در برخي تعاريف اضطراب، ترس ذکر شده بود. اين، بيانگر رابطه ي نزديک بين اين دو حالت رواني است. اين رابطه به حدي است که برخي اين دو را چون دو لغت مترادف از يک ريشه و يک خانواده به کار مي برند.
حال براي روشن شدن موضوع ابتدا بايد ترس را تعريف کرده و بعد به مشترکات و تفاوت هاي آن دو اشاره کرد.
ترس عبارت است: حالت عاطفي بسيار پيچيده و نيرومندي که با بسياري از علائم اضطراب، از جمله ضربان قلب و نبض، التهاب معده اي، عدم تمرکز انديشه، سرگيجه، سردرد، انقباض شديد عضلات همراه است. (24) با توجه به اين تعريف، به اين نکته پي مي بريم که بين ترس و اضطراب، مشترکاتي وجود دارد.

مشترکات اضطراب و ترس


الف) واکنش رواني فرد مقابل خطر: اضطراب و ترس، هر دو واکنش رواني شخص مقابل خطر هستند. (25)
ب) برخورداري از عوارض فيزيکي و جسمي: هر دو داراي عوارض فيزيکي و جسمي مشابهي مثل لرزش دست، عرق کردن ، تند شدن ضربان قلب و نفس نفس زدن هستند. (26)
ج) علامت هشدار دهنده: در جايگاه يک علامت هشدار، اضطراب را مي توان اساسا هيجاني نظير ترس شمرد. (27)

تفاوت هاي اضطراب و ترس


اين دو حالت رواني داراي مشترکاتي هستند و چه بسا در مواردي قابل انطباق بر هم باشند؛ اما در واقع، اين دو نوع بيماري جدا از هم هستند. طبق قاعده روان پويايي، تفکيک ترس و اضطراب از نظر روانشناسي قابل توجيه است. هيجاني که شخص موقع عبور از عرض خيابان با نزديک شدن سريع يک اتومبيل احساس مي کند با ناراحتي مبهمي که از ملاقات افراد ناآشنا، در موقعيت غير معمول به شخص دست مي دهد متفاوت است. (28) تفاوت هايي که مي توان براي اين دو مقوله نزديک به هم ذکر کرد عبارتند از:
الف) تفاوت از جهت منبع و منشأ: عمده ترين تفاوتي که مي توان بين اضطراب و ترس قايل شد، اين است که منبع و منشأ آن ها فرق مي کند. اضطراب مستلزم مفهوم ناايمني يا تهديدي است که شخص، منبع آن را به وضوح درک نمي کند؛ اما ترسي به احساس پوشش مي دهد که مقابل يک شيء که خطرناک محسوب مي شود، به وجود مي آيد. به همين دليل، اغلب روانشناسان، ترس و اضطراب را از هم متمايز نموده و درباره ي آن دو، در دو مقوله جدا از هم بحث کرده اند. (29) به گونه اي ديگر مي توان گفت: ترس واکنش به تهديدي معلوم، خارجي، قطعي و از نظر منشأ بدون تعارض است؛ اما اضطراب، واکنش مقابل خطري نامعلوم، دروني، مبهم و از نظر منشأ، همراه تعارض است. (30)
ب) تفاوت از جهت زمان: ترس، از يک موقعيت معلوم و اغلب متکي به زمان حال است و اضطراب ممکن است متوجه گذشته و آينده باشد. (31)
ج) تفاوت در عامل خطر: ترس، عامل خطرش در خارج است؛ ولي اضطراب عامل خطرش شرايط دروني خود شخص است. (32)
د) تفاوت در کيفيت دفاع: در هنگام ترس، وجود انسان يک کيفيت دفاعي پرتحرک، مثبت و فعال پيدا مي کند؛ ولي در حالت اضطراب، يک کيفيت روحي مأيوس، بي دفاع و ناتوان در او ايجاد مي شود. (33)
هـ ) تفاوت از جهت مدت: ترس، معمولا عمر کوتاهي دارد؛ ولي نگراني و اضطراب غالبا مدت طولاني تري دارند و سلامتي را مختل مي سازند. (34) برخي گفته اند: ترس به طور ناگهاني پيدا مي شود؛ ولي اضطراب ممکن است در همه موارد صحيح نبوده و به مورد خاص توجه داشته باشد. آنچه به عنوان يک فرق اساسي بين دو مقوله ذکر کرده اند، همان نامشخص بودن منبع نگراني در اضطراب و معلوم بودن آن در ترس است.
رابطه اضطراب با فشارهاي رواني ( استرس) (36)
اضطراب با استرس که همان فشارهاي رواني است، يک رابطه متقابل دارد. اضطراب، يک نوع پاسخ هيجاني است که وجه مشخصه آن، احساس ترس، بيم، و تنش فيزيولوژيک مي باشد. اضطراب، از جمله پاسخ هايي رايج به استرس است. (37)
شايسته است قبل از بيان تأثيرات اين دو حالت رواني بر همديگر، تعريفي از استرس ارائه کنيم:
استرس، حالتي است که در آن، اگانيزم در اثر وجود عوامل يا شرايطي که مکانيسم هاي حياتي او را مورد تهديد قرار مي دهند، دچار عدم تعادل مي شود. (38)
حال که تعريف استرس مشخص شد به رابطه اين دو مي پردازيم:
برخي رابطه اين دو حالت رواني را اين چنين بيان کرده اند: نشانه هاي جسمي اضطراب، از فشار رواني ناشي مي شود. گاهي منشأ اضطراب فشار رواني مزمن است که در طول زمان زيادي پديد مي آيد و گاهي هم از فشارهاي رواني ناگهاني سرچشمه مي گيرد براي مثال، داشتن يک نوع زندگي فشار زا در طول مدتي زياد، باعث اضطراب هميشگي مي شود. (39) به اين معنا که اگر اين فشار رواني به مدت طولاني در زندگي افراد باشد، خود منجر به اضطراب مي شود. در اين حالت، معمولاً منبع استرس که باعث اضطراب مي شود مشخص است. گاهي از جهت برخي از علايم دروني و بيروني که براي شخص در حالت استرس بروز مي کند، مي توان به ارتباط نزديک اين دو حالت رواني پي برد. عامل استرس زا، گاهي مي تواند باعث نگراني، ترس، يا آشفتگي فکري ما شود. ما معمولاً در اين حالت، واکنش هاي فيزيولوژيک دروني بارزي از خود نشان مي دهيم: به هم خوردن معده، افزايش ضربان قلب يا سفت شدن عضلات، ممکن است علايم جسماني بيروني نيز ديده شوند که موجب مي شوند شخص دچار استرس، عرق کند، بلرزد يا تنگي نفس پيدا کند. (40) پس مي توان چنين نتيجه گرفت: استرس و اضطراب با يکديگر رابطه اي تنگاتنگ دارند. اضطراب هم مي تواند ناشي از استرس باشد و هم مي تواند منبع استرس شود. اضطراب يکي از عوارض آني و شايع استرس مي باشد.

انواع اضطراب


براي اضطراب مي توان انواع و اقسامي بيان کرد. در اين جا ما به برخي انواع آن اشاره مي کنيم؛ اضطراب از جهت زمان مي تواند داراي دو نوع مزمن و موقت باشد:
مزمن: اضطراب مزمن به صورت يک ناراحتي کم و بيش دايم در سطح رواني، جسماني يا ارتباطي آشکار مي شود. اضطراب مزمن مي تواند به شکل ظاهري احتراز از ديگران يا بي توجهي نمايان شود؛ واکنش هايي که بايد براي اطرافيان به منزله ي علايم هشدار دهنده به حساب آيند.(41)
موقت: اضطراب موقت در خلال بيماري ها، جراحي ها يا پاره اي از عارضه هاي توأم با تب ظاهر مي شوند؛ معمولا در اوج بيماري بروز مي کنند و پس از پايان بيماري و حتي پيش از پايان آن (در صورتي که بيماري طولاني باشد) از بين مي روند. (42)
طبيعي: اضطراب، اگر ناشي از يک خطر موجود باشد و با از ميان رفتن اين خطر از بين برود، طبيعي تلقي مي شود. (43) اين، اضطرابي است که غالب افراد دارند و چه بسا لازمه ي زندگي باشد.
عصبي (غير طبيعي): اگر شدت اضطراب با اندازه ي خطر هيچ تناسب نداشته باشد يا بدون وجود يک خطر عيني و واقعي به وجود آيد، در اين صورت واکنش در برابر خطر غير طبيعي تلقي مي شود.(44)
بايد گفت مرزبندي دقيق بين اضطراب طبيعي و غير طبيعي کار دشواري است؛ اما مي توان اين گونه بيان کرد که بيماراني که از اضطراب هاي عصبي رنج مي بردند، بي آن که خطري فوري در کار باشد مضطرب مي شوند.

پي نوشت :


1. فرويد (Freud) در سال 1856 م در فرايبورگ، يکي از شهرهاي ايالت موراويا متولد شد که در آن زمان، از خاک اتريش بود و امروزه بخشي از چک و اسلواکي است. هنگام تولد فرويد، پدرش که تاجر پشم بود، مردي آزاد انديش شده بود و به کنيسه نمي رفت. فرويد، بعد از گذشت مراحل علمي به عنوان محقق در انستيتو فيزيولوژي بروک پذيرفته شد و تحقيق ميکروسکوپي بافت شناسي سلول هاي عصبي به او واگذار شد. در سال 1938 هنگام حمله نازي ها به اتريش، داراي، کتابخانه و ثروت فرويد مصادره و او در اردوگاه هيتلر زنداني شد. سپس توسط يکي از بيماران و پيروانش با پرداخت هزينه اي آزاد شد و به انگلستان رفت و در سال 1939 درگذشت. «ر.ک: هاري کي ولز، نقدي بر فرويديسم از ديدگاه روانشاسي علمي، ترجمه: نصرالله کسرائيان، چاپ دوم، انتشارات شباهنگ، 1363 ش، ص 15- 54 ».
2. حسين آزاد، آسيب شناسي رواني، چاپ چهارم، بي جا، مؤسسه انتشارات بعثت، 1376 ش، ص 31.
3. Psychic Pain
4. حسين آزاد، آسيب شناسي رواني، ص 30.
5. ريچارد گلدبرگ، اضطراب ، ترجمه: نصرت الله پورافکاري، چهارم، بي جا، نشر آزاده، 1371 ش ، ص3.
6. الاضطراب و هو افتعال و يدل علي طوع و اختيار (التحقيق في کلمات القرآن الکريم، ج 7، ص 23، ماده ضرب).
7. لسان العرب، ج 8، دوم، بيروت، دار احياء التراث العربي، 1412 ق، ص 35، ماده ضرب؛ صحاح العربيه، ج 1، ص 168، ماده ضرب.
8. راغب اصفهاني، معجم مفردات الفاظ القرآن، ص 304، ماده ضرب.
9. الفرق بين الاضطراب و الحرکه ( معجم الفروق اللغويه، چاپ اول، قم، مؤسسه النشر الاسلامي، 1412 ق ، ص 55).
10. محمد معين، فرهنگ معين، ج 1، بي جا، مؤسسه انتشارات امير کبير، بي تا، ص 295؛ فرهنگ دهخدا، ماده اضطراب.
11. Anxiety: afeeling of worry and fear.
12. Lang.
13. ر. ک: ترورجي پاول، فشار رواني، اضطراب و راه هاي مقابله با آن، ترجمه: عباس بخشي پور و حسن صبوري مقدم، اول، آستان قدس رضوي، 1377 ش ، ص 48.
14. روانشناسي مرضي تحولي: از کودکي تا بزرگسالي، ج 1، دوم، تهران، سمت، 1376 ش، ص 60، به نقل از پيه رون.
15. همان.
16. سعيد شاملو، بهداشت رواني، دوازدهم، تهران، رشد، 1376 ش ، ص 174، به نقل از رولومي.
17. سيد ابوالقاسم حسيني، بررسي مقدماتي اصول روانشناسي اسلامي، دوم، دفتر نشر فرهنگ اسلامي، 1373 ش، ص 462.
18. پريرخ، دادستان، به نقل از ربر.
19. پيطر، استين کروهن، چگونه بر اضطراب غلبه نمودم، ترجمه: دکتر علي فخرائي، بي جا، بي نا، بي تا، ص 11.
20. اضطراب، عموماً يک انتظار به ستوه آوردنده و به منزله ي چيزي است که ممکن است در تنشي گسترده و موحش و اغلب بي نام، اتفاق افتد. اين حالت که به شکل احساس و تجربه ي کنوني مانند هر اغتشاش هيجاني در دو سطح همبسته ي رواي و بدني در فرد پديد مي آيد. ممکن است به يک تهديد عيني «اضطراب آور» (تهديد مستقيم يا غير مستقيم مرگ، حادثه ي شوم شخصي يا مجازات) نيز وابسته باشد. (پريرخ، دادستان، پيشين، به نقل از لافون). در تعريف ديگر آمده است: نگراني پيشاپيش از خطرها يا بدبختي هاي آينده، توأم با احساس بي لذتي يا نشانه هاي بدني تنش. منبع خطر پيش بيني شده مي تواند دروني يا بيروني باشد. (همان به نقل از DSMIV، 1994).
21. اضطراب، همان هيجان ناخوشايندي است که با اصطلاحاتي مانند «نگراني» «دلشوره» «وحشت»«ترس» بيان مي شود و همه ي ما انسان ها درجاتي از آن را گاه گاه تجربه مي کنيم.
(حجت الله رحماني، مقايسه سطوح اضطراب و افسردگي دانش آموزان مدارس ديني و عادي، به نقل از اتکينسون و هيلگارد، 1983). به گونه اي ديگر مي توان چنين گفت: تعارض بين فرايندهاي گوناگون شخصيت معمولاً به نوعي عذاب رواني تبديل مي شود که فرويد آن را اضطراب مي نامد. اضطراب مي تواند هشيار يا ناهشيار باشد، و وجود آن، هميشه علامت آن است که تعارض ايجاد شده است، زماني که تعارض باعث مي شود که فرد احساس کند درمانده است و قادر به کنار آمدن نيست، اضطراب ايجاد مي شود. (روز نهان، ديويد ال، اي - پي سليکمن، مارتين، روان شناسي ناهنجاري آسيب شناسي رواني، ج 1، 1378 ش، ص 108). اضطراب، حالت ناخوشايند شديدي از تنيدگي است که تجربه نارضايتي در روابط ميان فردي ناشي مي شود. (حجت الله رحماني، مقايسه سطوح اضطراب و افسردگي دانش آموزان مدارس ديني و عادي، پايان نامه، مؤسسه آموزشي پژوهشي امام خميني).
22. نا آرامي، هراس و ترس ناخوشايند و منتشر با احساس خطر قريب الوقوع که منبع آن قابل شناختن نيست ( کلارنس، راد با همکاري دکتر شرلي اج و ديگران، مباحث عمده در روانپزشکي، ترجمه: دکتر جواد وهاب زاده، سوم، انتشارات علمي و فرهنگي، 1373 ش ، ص 77).
23. حالت هيجاني نامطلوب و مبهم همراه تظاهرات بيروني و وحشت و آشفتگي که در اثر وجود يک تهديد و عدم مقابله صحيح با آن حادث مي شود (حجت الله رحماني، پيشين، به نقل از خسرو وجردي). نيز گفته اند: اضطراب، حالت عاطفي اي است که با احساس ناامني مشخص مي شود. اين حالت، اغلب با دلهره و تشويش اشتباه مي شود؛ ولي وجه تمايز آن ، فقدان تغييرات فيزيولوژيکي چون احساس خفگي، عرق کردن، ازدياد ضربان نبض هستند که نشانه هاي مشخص دلهره به شمار مي روند ( فرهنگ روانشناسي، ترجمه: هوشيار رزم آرا، اول ، بيجا، انتشارات علمي ، بي تا، ص 39).
در چارچوب رفتارنگري تجربي، اضطراب به منزله ي يک کشاننده ي ثانوي است که پاسخي اجتنابي را در بر مي گيرد؛ مثلا در حضور يک محرک شرطي ( معلوما يک شوک يا تکان)، رفتارهايي از حيوان سر مي زند که در حکم نشانه هاي محرز اضطراب قلمداد مي شوند و دفع ادرار و مدفوع يا حمله به دستگاه هاي آزمايش و جز آن در شمار آن ها قرار مي گيرند ( پريرخ، دادستان، پيشين، به نقل از چاپلين). در تعريفي ديگر به برخي از اين علايم اشاره شده است: اضطراب يک احساس بسيار ناخوشايند، اغلب مبهم، دل واپسي است که با يک يا چند تا از احساس هاي جسمي همراه مي شود؛ مثل احساس خالي شدن سر دل، تنگي قفسه سينه، تپش قلب و ... (نصرت الله پور افکار، فرهنگ جامع روانشناسي و روانپزشکي، ج 1، چاپ اول، نشر معاصر، 1376 ش، ص 92؛ کاپلان هارولد، سادوک بنيامين، خلاصه روانپزشکي ، ج 2، مترجم: دکتر نصرت الله پورافکار، چاپ دوم، تهران، نشر آزاد، 1373، ص 474). در تعريفي ديگر، اين گونه اشاره شده است: احساس اضطراب، دو جزء دارد: الف) آگاهي از احساس هاي فيزيولوژيک (تپش قلب، تعريق و ...) ب) آگاهي از وجود عصبانيت يا ترس.
اضطراب ممکن است در نتيجه احساس شرم افزايش يابد ... ديگران خواهند فهميد که من ترسيده ام ... بعضي ها از اين که مي فهمند ديگران متوجه اضطراب آن نشده اند يا اگر شده اند آن را تشخيص نداده اند، دچار حيرت مي شوند، سادوک، خلاصه روانپزشکي ، ص 478).
24. ر. ک: کارن هورناي، شخصيت عصبي زمانه ما، ترجمه: محمد جعفر مصفا، دوم، تهران، نشر گفتار، 1369 ش، ص 37-40.
25. همان
26. سادوک، خلاصه روانپزشکي، ج 2، ص 478.
27. ر.ک: همان.
28. ر.ک : پريرخ دادستان، روانشناسي مرضي، ج 1، ص 61؛ علي شريعتمداري، روانشناسي تربيتي، هشتم، بي جا، نشر اميرکبير، 1374 ش، ص 580؛ علي قائمي، مسأله ترس و اضطراب کودکان، چاپ اول، قم، سپهر، 1376ش ، ص 208.
29. ر. ک: کارن هورناي، شخيت عصبي زمانه ما، ص 37-40؛ سادوک، خلاصه روانپزشکي، ج 2، ص 474؛ نصرت الله پور افکار، فرهنگ جامع روان شناسي و روانپزشکي، ج 1، ص 93.
30. علي قائمي، مسأله ترس و اضطراب کودکان، چاپ اول، قم، سپهر، 1376ش، ص 208.
31. ر.ک: کارون هورناي، شخصيت عصبي زمانه ما؛ عبدالمجيد رشيد پور، پرورش هاي اخلاقي، بي جا، مؤسسه دين و دانش، بي تا، ص 130.
32. ر. ک : کارن، هورناي همان.
33. هويت جيمز، آرامش ، ترجمه: منوچهر شادان، تهران، ققنوس، 1377 ش، ص 222.
34. پيطراستين کروهن، پيشين، ص 13.
35. کلمه استرس (Stress) از زبان انگليسي گرفته شده و غير از کلمه «فشار» معادل دقيقي در فارسي ندارد و آن هم معناي وسيع و طيف گسترده آن را مي رساند؛ لذا از همان لغت استرس که استفاده جهاني يافته است ، استفاده مي کنيم.
36. ر.ک: پي ير لو، هنري لو، استرس دائمي، ترجمه: دکتر عباس قريب، اول، نشر درخشش، 1371 ش.
37. فرهنگ روانشناسي، ترجمه: هوشيار رزم آرا، اول، بي جا، انتشارات علمي، بي تا ، ص 380.
38. ترويجي پاول، فشار رواني، اضطراب و راههاي مقابله باآن ، ص 116.
39. ر.ک: رابرت فلدمن، روانشناسي استرس و سلامتي، مترجمان: مهرداد، فيروز بخت - وحيد عرفاني، اول ، الغدير، 1378 ش ، ص 34، به نقل از کوهن.
40. ر.ک. پريرخ دادستان، روانشناسي مرضي، ج 1، ص 36.
41. همان ، ص 65.
42. ر.ک: آرون، تي . بک. شناخت درماني و مشکلات رواني، ترجمه: مهدي قراچه داغي، چاپ اول، بي جا، شرکت نشر و پخش ويس، 1319، ص 162.
43. همان.

سلام !
جناب lord hamed واقعا دلم نیامد با یه تشکر ساده از اینهمه مطالب عالی بگذرم.واقعا متشکر و خسته نباشید!
موفق و پیروز باشید!