ارتباط موثر با نوجوان (ویژه پدران)

سؤالاتی درباره ارتباط موثر با نوجوان (ویژه پدران)

قسمت اول

همان گونه که می دانیم، نوجوان امروز تفاوت های بسیاری با نسل های پیش دارد. او متفاوت فکر می کند، متفاوت حرف می زند، متفاوت رفتار می کند و متفاوت نیز می توان با او ارتباط برقرار کرد. نوجوان امروز در جهانی مملو از اطلاعات حرکت می کند و قابلیت های ذهن انسانی به او این اجازه را می دهد تا در زمانی اندک اطلاعات فراوانی را دریافت و پردازش نماید. بدیهی است که پدر یا مادر یا هر بزرگسال دیگری که بخواهد با نوجوان ارتباط برقرار کند باید به مهارتهایی مجهز باشد که از آن قبیل می توان مهارتهای کنترل خشم، کنترل اضطراب، شنیدن فعال، گفت و گوی موثر و... اشاره نمود.

جوزف میکوچی در کتاب «نوجوان و خانواده درمانی» می گوید: « به عقیده من غالب نوشته ها در مورد درمان نوجوانان، تصویرمتناقضی ارائه می کند. از سویی، هدف عمده حمایت از فرایند فردیت یافتن و کمک به جدایی نوجوان از خانواده است. از سوی دیگر، بسیاری از رهیافت های خانواده درمانی با نوجوانان بر اهمیت کمک والدین به نوجوانان تاکید می کنند و بر رابطه بین والدین و نوجوانان و به خصوص نیاز نوجوان به حمایت از سوی والدین تاکید کمتری می شود» (ص 13). سپس مطلبی را از سوزان مک کی نقل می کند که در مقاله ای تحت عنوان «تربیت: یک بعد فراموش شده در خانواده درمانی با نوجوان» که در سال 1996 چاپ شده است. وی می گوید: « من معتقدم که دلبستگی نوجوان به والدین، همراه با احساس امنیت ممکن است نفوذ همسالان را کاهش دهد و در نتیجه نوجوان بیشتر احتمال دارد بپذیرد که والدین او را محدود کنند. در ضمن، من معتقدم که دلبستگی همراه با احساس امنیت به والدین امکان می دهد در برابر رفتارهای پرخاشگرانه نوجوانان احساس امنیت بیشتری کنند و در نتیجه کمتر واکنش شدید نشان دهند. از آنجا که آنان احساس می کنند که فرزندانشان به آنان دلبستگی دارند، اطمینان خاطر بیشتری در این مورد پیدا می کنند که فرزندان به هنگام رودررویی با مشکلات از آنان کمک بخواهند. از این رو، در صورتی که والدین در ارتباط خود با فرزندان احساس ایمنی نکنند، درست نیست بی آن که ابتدا به مسائل مربوط به رابطه بین آن ها اشاره کنیم از آنان بخواهیم که از نوجوانان خود حمایت کنند» (ص 14). ایجاد رابطه مهم ترین قدم در فرایند تغییر رفتار است. این یکی از اصول اولیه در فرایند درمان روان شناختی و مشاوره است. بسیاری از رویکردهای رواندرمانی و مشاوره، رابطه را مهم ترین جزء درمان یا مشاوره می دانند و بر این باورند که دانش و تخصص در درجه دوم اهمیت قرار دارد. این اصل برای سایر افراد که نه درمانگر و نه مشاورند نیز صادق است. به طور کلی ما به کسانی اجازه اظهار نظر درباره رفتار خودمان می دهیم که با آنها آشنایی کم یا زیادی داشته باشیم و هر چه میزان نزدیکی عاطفی ما با آنها بیشتر باشد، میزان تاثیرگذاری آنها بر ما نیز بیشتر خواهد بود. به عنوان مثال، بسیاری از ما حرف یک دوست صمیمی را زودتر باور می کنیم تا یک دوست دور و به همین ترتیب، حرف آن دوست دور را زودتر از حرف یک غریبه باور می کنیم. گاهی اوقات، والدین در نقش یک دوست دور یا حتی یک غریبه برای نوجوان ظاهر می شوند و بدون هیچ گونه احساس همدلی، سعی در القاء نظرات خود به نوجواد دارند. همانگونه که جوزف میکوچی نیز می گوید: «والدین برای این که بتوانند به نحو مناسبی با نوجوان رفتار کنند- نه او را سرکوب کنند و نه بیش از حد به او بال و پر بدهند- باید بتوانند با او همدلی کنند ... اساس یک ارتباط خوب بین والدین و نوجوان همدلی، پذیرش، احترام، کنجکاوی و صداقت است(ص 15).

با یک رابطه خوب می توان از مشکلات و انحرافات رفتاری نظیر اعتیاد (ر.ک نیک فرید و عبدالخالقی، 1386) مشکلات جنسی (دی فریتاس، ترجمه سارا رئیسی طوسی، 1383) اختلالات روانی نظیر اختلال سلوک-بزهکاری، افسردگی، اختلال تغذیه، اختلال هویت جنسی، عزت نفس پایین ، انواع اختلالات اضطرابی (برای اطلاعات بیشتر درباره این اختلالات ر.ک: جانگسما و همکاران، ترجمه دکتر علی صاحبی و همکاران، 1385) و هزاران بلای در کمین دیگر، پیشگیری نمود.


در الگوی ارتباطی ارائه شده در این مقاله، که در قالب یکی از شناخته شده ترین و جدیدترین الگوهای آموزشی روز دنیا – الگوی رایگلوث (ر.ک: فردانش، 1384)- مطرح گردیده است، فرایند برقراری یک ارتباط موثر، شامل سه مرحله است.

ما برای برقراری ارتباط، نیاز داریم تا به نوجوان نزدیک شویم و این نزدیکی همان گونه که می دانیم تنها شامل نزدیکی فیزیکی نیست، بلکه باید فضای روانی خود را نیز به او نزدیک نماییم. این کار به معنای هم شکل او شدن یا همانند او شدن نیست بلکه تنها به معنای درک فضای فکری و عاطفی اوست.

برای شروع این الگوی آموزشی، پیش نیازهایی لازم است که در الگو به طور کامل توضیح داده شده است. این پیش نیازها عبارتند از:

1- علاقه و نیاز به ارتباطی موثر

2- آمادگی برای هر گونه هزینه (زمان، پول، انرژی)

توجه داشته باشید که گذراندن هر چرخه آموزشی (به طور مثال چرخه نزدیک شدن به نوجوان) پیش نیاز چرخه بعدی است و به عنوان مثال نمی توان بدون نزدیک شدن به نوجوان با او به گفت و گوی موثر یا نظارت غیر مستقیم پرداخت یا بدون گفت و گوی موثر نمی توان نظارت غیر مستقیم را اعمال نمود. لازم به ذکر است که اصطلاح نظارت غیر مستقیم را از مشاور گرانقدر و استاد عزیزم آقای عبدالوهاب فیروزی به عاریت گرفته ام که اصطلاحی بسیار رسا و کارساز در این مورد است. در این مقاله به دلیل عدم امکان توضیح کامل هر یک از چرخه ها، تلاش می کنیم تا با پاسخ به رایج ترین سوالات مربوط به هریک از چرخه ها، محتوای آن چرخه را آموزش دهیم.

سوالات مربوط به چرخه نزدیک شدن به نوجوان

آیا پدری که توسط مادر از نیازهای فرزندش با خبر می شود توانسته است به او نزدیک شود؟ به چه دلیل؟

خیر. زیرا تعریف نزدیک شدن پدر به نوجوان، عبارت است از برقراری رابطه ای صمیمانه با وی و ایجاد حس اعتماد در او به گونه ای که بتواند مانند یک دوست صمیمی با پدر خود ارتباط برقرار کند. رابطه صمیمانه نیز چنین تعریف شده است: منظور از رابطه صمیمانه رابطه ای است بی واسطه که در آن هیچ کدام از طرفین خود یا دیگری را در موضع بالاتری احساس نکنند و بتوانند در مواقع نیاز از دیگری یاری بطلبند.

همان گونه که در تعریف رابطه صمیمانه نیز دیدیم، این رابطه باید بی واسطه و طوری باشد که هر یک از طرفین با آزادی کامل بتواند از دیگری در مواقع نیاز یاری بطلبد. پسری که ارتباط نزدیک با پدر خود دارد ، می تواند نیاز خود را در مواقع لزوم به پدر بگوید و از او انتظار یاری داشته باشد.

پدری شبها دیر به خانه می آید به طوری که اکثر مواقع فرزند نوجوانش به خواب رفته است. آیا این پدر می تواند به پسرش نزدیک شود؟به چه دلیل؟

پاسخ این سوال در اکثر مواقع خیر است. اما گاهی نیز پدرانی هستند که بدون نیاز به حضور زیاد در منزل و در مواقع آزاد در طی هفته می توانند ارتباط و صمیمت لازم را برقرار کنند. اما در اکثر مواقع نیاز به حضور پدر حداقل در بعدازظهرها یا اوایل شب در منزل احساس می شود. به طور کلی یک رابطه باید هم از لحاظ کیفی و هم کمی، مطلوب باشد. برخی پدران، مدعی هستند که با وجود این که بیش از چند دقیقه در هفته برای فرزندشان وقت نمی توانند اختصاص دهند ولی رابطه شان با او خوب است. البته ما نمی گوییم که چنین چیزی ممکن نیست، بلکه می گوییم این قبیل پدران، ناگزیر به حداقل رابطه قناعت نموده اند در حالی که می توانستند رابطه بسیار غنی تر و محکم تری با فرزند خود داشته و در سرنوشت او بسیار تاثیر گذارتر باشند. بنابراین، لازم است که ما در هفته ساعات مشخصی را به فرزندمان اختصاص دهیم و به او یادآور شویم که:

این وقت، فقط و فقط مال توست!

پسری پدرش را با لحنی بی ادبی مورد خطاب قرار می دهد و گاهی نیز شوخی های زننده در حضور وی می کند. آیا پدر این پسر توانسته به پسرش نزدیک شود؟ به چه دلیل؟

بستگی به احساس خود پدر دارد. اگر این پدر از این طرز رفتار شکایتی نداشته باشد می توان این را دلیلی بر احساس نزدیکی نوجوان به پدر دانست. اما اگر علی رغم نارضایتی پدر و تذکر او باز هم این رفتار ادامه یابد نشانه عدم نزدیک شدن پدر به پسر است. البته در حالت اول نیز همان گونه که در الگو آمده است، این پدر نتوانسته گفت وگوی موثر و نظارت غیر مستقیم را اعمال کند.

پدرانی هستند که این گونه رفتارها را برای پسرشان مجاز می دانند و حتی خود نیز با او چنین رفتار می کنند به طور مثال، با یکدیگر شوخی های زننده می کنند، یکدیگر را با القاب و کلمات ناروا صدا می زنند و در حضور یکدیگر به راحتی لطیفه های زشت تعریف می کنند. این گونه پدران، مدعی هستند که رابطه بسیار خوبی با پسرشان دارند، در حالی که این رابطه یک رابطه آسیب زاست و دیر یا زود در هم می شکند. در این جا فرایند نزدیک شدن تا حدود زیادی صورت گرفته است اما باید توجه داشت که در کنار نزدیکی، همواره باید فاصله ای (حریمی) بین پدر و پسر وجود داشته باشد و همین فاصله کمک خواهد کرد تا در مواقع ضروری، پدر بتواند تاثیر لازم در تغییر رفتار فرزندش بگذارد. توجه داشته باشید که اگر شما بیش از اندازه شیئی را به چشم خود نزدیک کنید، هرگز نخواهید توانست آن را با تمام جزییاتش ببینید.

به چه دلیل نزدیک شدن به نوجوان نیازمند صرف انرژی، زمان و پول است؟

نوجوانان به دلیل ویژگی خودمیان بینی- حالت روانی بهنجار که در آن فقدان تمایز بین واقعیت شخصی و واقعیت عینی مشهود است. در واقع ، وضعیتی است که در آن فرد نمی تواند خود را از موقعیت پیرامون جدا کند و تنها به نقطه نظر خود توجه دارد (ر.ک. منصور، 1378ص.287)- نمی توانند به راحتی کس دیگری را در حریم نزدیک خود بپذیرند و به اصطلاح دیر اعتماد می کنند. همچنین پس از پذیرفتن، تمایل دارند که روابط بسیار آرمانی و صمیمانه با وی داشته باشند. برای ورود به حریم خصوصی نوجوان ممکن است لازم باشد که شما مقداری هزینه مالی متحمل شوید و یا زمان و تلاش زیادی صرف نمایید.

به نظر شما، به چه دلیل در جامعه ما برخی از پدران و پسران از یکدیگر ناراضی اند؟

به چند دلیل:

1- دور بودن از یکدیگر و در نتیجه بی خبری از نیازهای هم

2- بی توجهی به حالات عاطفی یکدیگر

3- باورهای فرهنگی مبنی بر این که حرف زدن از عواطف برای مردان مناسب نیست.

4- وضعیت اقتصادی جامعه و نیاز به کار زیاد پدران و در نتیجه صرف زمان کم در خانواده و نظارت کم بر خانواده

5- شکاف فرهنگی و اجتماعی بین نسلها که به دلیل موقعیت خاص این مقطع تاریخی جامعه ماست.


پسری در سنین نوجوانی میانه، رفتارهای زنانه اش بر رفتارهای مردانه غلبه دارد. به نظر شما مشکل چه می تواند باشد؟

به چند دلیل:

1- ممکن است رتبه تولد او بین دو خواهر واقع شده باشد.

2- ممکن است مادر بیش حمایتگر باشد و ارتباط عاطفی پسر با پدر بسیار اندک یا هیچ باشد.

3- ممکن است دچار یک اختلال هورمونی باشد که در این صورت باید به متخصص غدد مراجعه شود.

4- ممکن است دچار نوعی اختلال جنسی شده باشد که در این صورت لازم است به یک روان شناس یا روان پزشک مراجعه شود.


پدری نمی تواند با پسرش درباره مسائل جنسی نوجوانی سخن بگوید. به نظر شما مشکل در کجاست؟

1- ممکن است به دلیل فاصله زیادی که بین او و پسرش وجود دارد باشد. در این صورت توصیه می شود که چرخه آموزشی نزدیک شدن به نوجوان و گفت و گوی موثر را کامل کند و سپس به تدریج شروع به طرح این گونه مسائل نماید.

2- ممکن است خود پدر به دلیل شیوه فرزندپروری والدینش نتوانسته مسائل جنسی را برای خود حل کند. در این صورت مراجعه به مشاور مدرسه یا یک روان شناس توصیه می شود.

3- ممکن است اطلاعات کافی درباره نحوه گفت و گو در این زمینه را نداشته باشد. در این صورت توصیه می شود علاوه بر گذراندن چرخه آموزشی گفت و گوی موثر، به مطالعه منابعی که در زمینه اطلاعات جنسی دوران نوجوانی وجود دارد و برخی از آنها در انتهای این مقاله آورده شده بپردازد.

به طور کلی، تا زمانی که مسایل جنسی به عنوان یک تابو مطرح باشد، صحبت درباره آنها کار دشواری است اما زمانی که به این گونه مسایل همچون سایر نیازها و رفتارهای انسانی نگاه شود، آسان تر می توان آنها را مورد بحث و بررسی قرار داد. برای مثال، همان گونه که پزشک متخصص گوش، به این عضو به عنوان موضوع کاری خود می نگرد، یک پزشک متخصص مجاری تناسلی، نیز به اعضای تناسلی چنین نگاهی دارد. در حالی که برای ما بسیار سخت است که در حضور او درباره بیماری خاصی که در این قسمتها دچارش شده ایم، سخن بگوییم. تفاوت ما با این پزشک، تنها در نوع نگاه ما و به عبارت دیگر در افکاری است که در سر داریم. کافیست که بدون توجه به بار ارزشی جملات، تنها درباره ویژگی های جنسی و رفتارهای جنسی مبتلا به در دوران نوجوانی سخن بگوییم.

پسر نوجوانی از پدر خود تقاضای خرید موبایل دارد. پدر امکان مالی خرید موبایل را :

الف- دارد ب- ندارد

به نظر شما در هر یک از حالات فوق ، پدر چه رفتاری باید داشته باشد تا نزدیکی اش با پسرش آسیب نبیند؟

پاسخ الف) ابتدا به نکات زیر توجه کنید و بعد تصمیم بگیرید:

1- یک خانواده سالم برای خود قوانین و ارزشهایی دارد.

2- مزایا و معایب داشتن موبایل را برای فرزندتان توضیح دهید.

3- اگر دریافتید که خرید موبایل برای فرزندتان مضر است، دلایل خود را برای او توضیح دهید.

4- در پایان بر اساس قوانین خانواده خود تصمیم بگیرید که برایش می خرید یا خیر.

5- توجه داشته باشید که اجرای قانون در هر محیطی، ممکن است برای افراد ناخوشایند باشد اما به صلاح آنهاست.

6- نزدیک شدن، به معنای اطاعت بی چون و چرا از خواسته های فرزندتان نیست.

پاسخ ب) بر اساس نکات قسمت قبلی، اگر نمی توانید برایش بخرید اما موافق خرید آن هستید، دلیل تان را برایش توضیح دهید و در صورت امکان زمانی یا روشی را برای خرید آن در نظر بگیرید.

در صورتی که موافق نیستید، می توانید با ذکر دلیل موضوع را توضیح دهید و از بحث کردن بیشتر در این موضوع خودداری نمایید. در فرصت دیگری می توانید فاصله ایجاد شده را با روشهای دیگری نظیر نوشتن نامه صمیمانه به فرزند، خرید کتاب یا وسیله دیگری که مورد علاقه فرزندتان است ، نوشتن نام او در یک باشگاه ورزشی یا کلاس های هنری ، تفریحات دونفره با فرزند و یا هر روش خلاقانه دیگری که می تواند ارتباط نزدیک تری را برای شما حاصل کند، استفاده نمایید.