»» تفکر و روند کار ذهن در وقت تفکر >>>

[فرشته مهربان]

اینکه تفکر چیست و سازو کار ذهن چگونه فرآیند تفکر را شکل می دهد؟ را مطمئناً اغلب ما نمی دانیم ، اما دانستن آن بسیار به ما کمک می کند تا هم ذهن و عملکردش را بشناسیم ، هم تفاوت تفکر و خیال پردازی را بدانیم و هم اینکه با این آگاهی بهتر می توانیم ذهن خود را مدیریت کرده و به جای خیال پردازی به سوی تفکر و آن هم تفکر منطقی و بلکه ارتقاء یافته تر یعنی تفکر عقلانی هدایت کنیم که بسیار در زندگی مؤر هست .

در این تاپیک به این موضوع طی مقاله ای می پردازیم و قابل توجه است که این تاپیک نیز جزء سلسله تاپیکهایی هست که" زیر ساخت گارگاه پیش به سوی زندگی بهتر " را تشکیل می دهند

[فرشته مهربان]

« فکر» یکی از اعمال ذهنی بشر و شگفت انگیزترین آنهاست. ذهن، اعمال چندی انجام می دهد. ما در اینجا فهرست وار آنها را بیان می کنیم تا عمل «فکر کردن » روشن شود و تعریف «فکر» مفهوم مشخصی در ذهن ما بیابد.


1 - اولین عمل ذهنتصویر پذیری از دنیای خارج است. ذهن از راه حواس بااشیاء خارجی ارتباط پیدا می کند و صورتهایی از آنها نزد خود گرد می آورد. حالتذهن از لحاظ این عمل حالت یک دوربین عکاسی است که صورتها را بر روی یک فیلم منعکس می کند. فرض کنید ما تاکنون به اصفهان نرفته بودیم و برای اولین باررفتیم و بناهای تاریخی آنجا را مشاهده کردیم. از مشاهده ی آنها یک سلسله تصویرها درذهن ما نقش می بندد. ذهن ما در این کار خود صرفاً «منفعل» است یعنی عمل ذهن ازاین نظر صرفاً «قبول» و «پذیرش» است.

2 - پس از آنکه از راه حواس، صورتهایی در حافظه ی خود گرد آوردیم، ذهن مابیکار نمی نشیند، یعنی کارش صرفاً انبار کردن صورتها نیست، بلکه صورتهای نگهداری شده را به مناسبتهایی از قرارگاه پنهان ذهن به صفحه ی آشکار خود ظاهرمی نماید. نام این عمل یادآوری است. یادآوری بی حساب نیست. گویی خاطرات ذهن ما مانند حلقه های زنجیر به یکدیگر بسته شده اند. یک حلقه که بیرون کشیده می شود پشت سرش حلقه ی دیگر، و پشت سر آن، حلقه ی دیگر ظاهر می شود و به اصطلاح علمای روان شناسی، معانی یکدیگر را «تداعی» می کنند. شنیده اید که می گویند:

«الکلامُ یَجُرّ الکَلام» سخن از سخن بشکفد. این همان تداعی معانی و تسلسل خواطر است.

پس ذهن ما علاوه بر صورت گیری و نقش پذیری که صرفاً «انفعال» است، وعلاوه بر حفظ و گردآوری، از «فعالیت» هم برخوردار است و آن این است که صورجمع شده را طبق یک سلسله قوانین معیّن که در روان شناسی بیان شده است به یاد می آورد.(مجموعه آثار استاد شهید مطهری، ج5، ص: 100)

عمل «تداعی معانی» روی صورتهای موجود جمع شده صورت می گیردبدون آنکه دخل و تصرفی و کم و زیادی صورت گیرد.

[فرشته مهربان]

3 - عمل سوم ذهن تجزیه و ترکیب است. ذهن علاوه بر دو عمل فوق یک کار دیگرهم انجام می دهد و آن این که یک صورت خاص را که از خارج گرفته تجزیه می کند،یعنی آن را به چند جزء تقسیم و تحلیل می کند، در صورتی که در خارج به هیچ وجه تجزیه ای وجود نداشته است.

تجزیه های ذهن چند گونه است: گاهی یک صورت را به چند صورت تجزیه می کند، و گاهی یک صورت را به چند معنی تجزیه می کند.
تجزیه ی یک صورت به چند صورت، مانند این که یک اندام که دارای مجموعی از اجزاء است،ذهن در ظرفیت خود آن اجزاء را از یکدیگر جدا می کند و احیاناً با چیز دیگر پیوندمی زند.

تجزیه ی یک صورت به چند معنی مثل آنجا که «خط» را می خواهد تعریف کندکه به «کمّیت متصل دارای یک بعد» تعریف می کند یعنی ماهیت خط را به سه جزءتحلیل می کند: کمّیت، اتصال، بعد واحد؛ و حال آن که در خارج سه چیز وجود ندارد.

وگاهی هم ترکیب می کند. آن هم انواعی دارد.

یک نوع آن این است که چند صورت رابا یکدیگر پیوند می دهد، مثل این که اسبی با چهره ی انسان تصویر می کند.

سر و کارفیلسوف با تجزیه و تحلیل و ترکیب معانی است. سر و کار شاعر یا نقّاش با تجزیه وترکیب صورتهاست.


4 - تجرید و تعمیم. عمل دیگر ذهن این است که صورتهای ذهنی جزئی را که به وسیله ی حواس دریافت کرده است «تجرید» می کند؛ یعنی چند چیز را که در خارج همیشه با هم اند و ذهن هم آنها را با یکدیگر دریافت کرده، از یکدیگر تفکیک می کند.
مثلاً عدد را همواره در یک معدود و همراه یک شی ء مادّی دریافت می کند، ولی بعد آن راتجرید و تفکیک می کند به طوری که اعداد را مجزّا از معدود تصور می نماید. از عمل تجرید بالاتر عمل «تعمیم» است.

«تعمیم» یعنی این که ذهن صورتهای دریافت شده ی جزئی را در داخل خود به صورت مفاهیم کلّی در می آورد. مثلاً از راه حواس، افرادی از قبیل زید و عمرو و احمدو حسن و محمود را می بیند ولی بعداً ذهن از همه ی اینها یک مفهوم کلّی و عامّ می سازد به نام «انسان» .

بدیهی است که ذهن هیچگاه انسان کلّی را به وسیله ی یکی از حواس ادراک نمی کند، بلکه پس از ادراک انسانهای جزئی یعنی حسن و محمود و احمد، یک صورت عام و کلی از همه ی آنها به دست می دهد. (مجموعه آثار استاد شهید مطهری، ج5، ص: 101)

ذهن در عمل تجزیه و ترکیب، و همچنین در عمل تجرید و تعمیم، روی فراورده های حواس دخل و تصرف می کند، گاهی به صورت تجزیه و ترکیب و گاهی به صورت تجرید و تعمیم.

ادامه دارد ..............