تنظیم هیجانات (با نگاه مولانا)

[باغبان]

به نام خدا



سلام



مولانا هیجانات را بر دوسته مثبت و منفی (ربّانی و نفسانی ) تقسیم می‌کند ، او با آموزش مهارت‌هایی در این خصوص ، به‌ دنبال افزایش هیجانات ربّانی و کاهش هیجانات مضرّ نفسانی ست .
تنظیم هیجان‌ها در پیش‌بینی میزان رضایت از زندگی نقش مهمی دارد ...
رویارویی هوشمندانه با هیجان‌ها و خودآگاهی هیجانی ، موجب تنظیم هیجانات و کسب مهارت مقابله با ناملایمات و همدلی با دیگران می‌شود...
همچنین استفاده از این مهارت‌های هیجانی ، رابطه مستقیمی با شادی و رضایتمندی دارد .
افرادی که از مهارت‌های هیجانی خود به‌ درستی استفاده می‌کنند، بهتر با محیط پیرامون خود سازگار می‌شوند و با کنترل فشارها ، هیجان‌های منفی ، تنش‌های روانی، از زندگی موفق و سالمی برخوردار میشوند .
مولوی از افرادی که مغلوب هیجانات و امیال خود نمی‌شوند با عنوان «میر احوال» یاد می‌کند و مخاطبان خود را ترغیب می‌کند که با کنترل نفسانی خود و ترک و مدیریت هیجانات منفی مانند غم ، خشم ، شهوت ، حرص و...
راه بهشت را برای خود هموار کنند:

ترک خشم و شهوت و حرص‌آوری / هست مردی و رگ پیغامبری

حُفَّتِ الجَنَّه مَکاره را رسید / حُفَّتِ النّار از هوا آمد پدید




رضایتمندی از زندگی لازمه آرامش پایدار و پیوسته انسان است .
بدون کنترل هیجانات نامطلوب، رضایتمندی به‌عنوان هیجانی پایدار برای انسان حاصل نمی‌شود.
مولانا برای تنظیم هیجانات و درنتیجه دستیابی به رضایتمندی از زندگی راهکارها متعددی مانند رضا به مقدَّرات، صبر، شکر و قناعت را ارائه می‌کند که بدون آنها رضایتمندی کامل و پایدار انسان در زندگی دور از دسترس است .

[باغبان]

پذیرش قضا و قدر الهی (رضا به مقدرات) در فرهنگ اسلامی به موارد و موقعیت‌هایی گفته می شود که امکان تغییر آن موقعیت‌ها به ‌صورت کلی و یا در کوتاه‌ مدت وجود نداشته باشد؛
برای مثال بازگرداندن اموات به حیات دنیوی - تغییر سریع مواردی مانند بیماری و وضعیت اقتصادی نیز در کوتاه‌ مدت به ‌طور معمول امکان‌پذیر نیست.
به همین دلیل اسلام در این موارد برای حفظ سلامت روان انسان به پذیرش موقعیت توصیه می‌کند؛
ولی در مواردی که فرد می‌تواند شرایط نامطلوب را به مطلوب تغییر دهد، تلاش نکردن برای تغییر شرایط ، نشانه نوعی خمود و تنبلی، عافیت ‌طلبی و مغالطه است ...
حتی خداوند امداد و نصرت خود را در مواردی که اختیار انسان در تغییر شرایط مؤثر باشد، به تلاش انسان برای تغییر آن موقعیت وابسته می‌فرماید.
پس منظور ، رضا به قضاوقدر غیرتکلیفی ست که براساس قوانین آفرینش و سنّت الهی در خارج از حوزه اختیار انسان اتفاق می‌افتد.
این را هم بدونیم اتفاقات زندگی ( تلخ و شیرین ) برای رشد و توسعه خودمون هست و باید سعی کنیم از آن برای کمال خودمون استفاده کنیم .
ما در زندگی مواجه هستیم با سنت ابتلا و امتحان ....
مولوی این امتحان‌ها را فرصتی برای خودسازی انسان می‌داند تا با آنها به رشد و کمال روحی و انسانی دست بیابد.
او معتقد است اگر فرد از این فرصت امتحان، برای رشد فضایل و حرکت براساس ارزش‌های الهی استفاده نکند، امتحان‌های خیر و شر برای او نتیجه‌ای به همراه نخواهد داشت و همچنان خام و ناپخته باقی خواهد ماند؛
اگه بتونیم نگاهمون را به حوادث تغییر بدیم و یه جور دیگه دماسنجی و معنایابی کنیم ، طبیعتا در کنترل هیجانات ما تاثیر داره و این باعث آرامش ما میشه نسبت به گذشته ، حال و آینده .





مولانا مقام رضا را از مقامات اکتسابی می‌داند که بدون آن سالک به مرتبه فنا نمی‌رسد.
مولانا در داستان تمثیل گریختن مؤمن و بی‌صبری او در بلا ( کدبانو و نخود ) از ضرورت پذیرش و رضایت به مقدَّرات الهی با طیب خاطر سخن می‌گوید و قبض و بسط‌های الهی را
جلوه‌ای از رحمت حق و هدف از آنها را سوق‌دادن انسان به کمال معرفی می‌کند. از نظر مولوی زمانی‌که انسان به این سختی‌ها و ابتلائات راضی شد و آنها را پذیرفت،
در واقع رضایت داده است که خداوند مانند خلیل سر نفس او را از تن جدا کند و فنای اوصاف نفسانی برای سالک فراهم می‌شود .
در داستان کدبانو و نخود ، نخود مومن بی صبر است و آتش ، نامرادی ها و سختی های راه حق :
نخود در دیگ میجوشید و در دام آب و آتش بود و هر باز که به سر دیگ می آمد به کدبانو میگفت :آخر تو که مرا خریدی دیگر چرا سر من این بلاها را می آوری ؟؟
کدبانو بر سر او کفگیر میزد و می گفت : خوب بجوش و از آتش گلایه نکن که همان روز که در باغ و بستان آب میخوردی و سبز شدی برای همین روز بود . این جوشیدن در دیگ چاشنی و طعم به تو می دهد .
این کار برای خار کردن تو نیست بلکه برای این است که تو قابلیت این را پیدا کنی که با جان بیاویزی ( رفتن به مراتب بالاترکمال )
بنگر اندر نخودی در دیگ چون
می جهد بالا چو شد ز آتش زبون
هر زمان نخود برآید وقت جوش
بر سر دیگ ُ برآرد صد خروش
كه چرا آتش به من در میزنی
چون خریدی، چون نگونم میكنی
میزند كَفلیز كدبانو كه نی
خوش بجوش ُ بهر خواری نیستت این امتحان
آب میخوردی به بُستان، سبز ُ تَر
بهر این آتش بُدَست آن آب خُوَر






ابتدا رحمت خداوندی ، سرمایه ی وجودی ما را به جایی میرساند که بتوانیم آن را در راه حق به کارگیریم.
باید چیزی به دست آوری تا بتوانی آن را در مقابل عشق حق ببازی و هنگامی که هر چه داشته ای در دستانت به او تقدیم کردی آنگاه او با رحمت بی حد خود ، تو را در آغوش خواهد کشید ...
رحمتش سابق بُدَست از قهر، زآن
تا ز رحمت گردد اهل امتحان
رحمتش بر قهر از آن سابق شده ست
تا كه سرمایۀ وجود آید به دست
زانكه بی لذت نروید لحم ُ پوست
چون نروید، چه گدازد عشق دوست ؟
زآن تقاضا گر بیاید قهرها
تا كنی ایثار ، آن سرمایه را،،،
باز لطف آید برای عذر او
كه بكردی غسل ُ برجَستی ز جُو







باید تسلیم این رنج شوی تا پلکانی شود برای بالا رفتن تو به سمت او .
در آن هنگام است که نعمت ها به سوی تو سرازیر می شود که در این بین ، نعمت اصلی رسیدن به پروردگار است .
پرودگار میگوید : مانند اسماعیل در برابر من آماده ی قربانی شدن باش . من تو را قربانی خواهم کرد و سر تو را خواهم برید ، لیک این مردن ، مردن دیگری است .
وقتی به آن رسیدی میبینی این زندگی حقیقی و جاودان بوده است و آنچه تاکنون عزیز میداشتی مردنی بیش نبوده .
تمام این داستان ها در اصل سخنی به جز تسلیم نیست . اگر در این جوشیدن تسلیم شدی ، از آب و گل مادی جدا میشوی و به جان می پیوندی .
از صفات انسانی ات جدا و در صفات حق فنا شو .

گوید ای نخود! چریدی در بهار
رنج مهمان تو شد، نیكوش دار،،
تا كه مهمان باز گردد شكر ساز
پیش شَه گوید ز ِ ایثار تو باز ،،
تا به جای نعمتت مُنعِم رَسد
جمله نعمتها بَرَد بر تو حسد ،،
من خلیلم، تو پسر، پیش ِ بِچُك ،،، سر بِنِه، اِنی اَرانی اَذبَحُك
سر به پیش قهر نِه، دل بر قرار
تا بِبُرَم حلقت اسماعیل وار ،،
سر ببرم لیك این سر آن سری ست
كز بریده گشتن ُ مردن بَری ست ،،
لیك مقصود ازل تسلیم توست
ای مسلمان! بایَدَت تسلیم جُست ،،
ای نخود! میجوش اندر ابتلا
تا نه هستی ُ نه خود ماند تو را ،،
اندر آن بستان اگر خندیده ای *** تو گُل ِ بُستان ِ جان ُ دیده ای
گر جدا از باغ آب ُ گِل شدی *** لقمه گشتی اندر اَحیا آمدی
شو غذا و قوّت و اندیشه ها ** شیر بودی شیر شو در بیشه ها
از صفاتش رُسته ای والله نخست
در صفاتش باز رو چالاك ُ چُست ،،
ز ابر و خورشید و ز گردون آمدی
پس شدی اوصاف ُ گردون بَرشدی ،،
آمدی در صورت باران و تاب
میروی اندر صفاتِ مُستَطاب ،،
جزو ِ شید ُ ، ابر ُ ، اَنجُمها بُدی ** نفس ُ فعل ُ قول ُ فِكرَت ها شدی
هستی حیوان شد از مرگ نبات
راست آمد اُقتلونی یا ثِقات
چون چنین بُردی ست ما را بَعدِ مات ** راست آمد اِنَّ فی قَتلی حیات .

[باغبان]

مولانا صبر را پایداری سالک در پیشامدها و حوادث روزگار می‌داند و آن را عامل صیقل دل برای دریافت عنایت پروردگار ...
در عرفان اسلامی صبر پایین‌تر از مقام رضا و مقدمه آن است ، برا سالک صبور با وجود امتناع از جزع در وقوع ناملایمات، هنوز کراهت درونی خود را به همراه دارد و فاصله بسیاری تا مرتبه رضا دارد؛
زیرا در مقام رضا، سالک از هرگونه کراهت قلبی از موقعیت‌های بیرونی مبراست؛ بدون پایبندی به صبر در نامرادی‌هایِ طول زندگی ، دستیابی به رضایت میسّر نیست...
در روایات صبر به‌ منزله سَرِ ایمان و شرط ورود به بهشت و عامل تبدیل مصیبت‌ها به نعمت‌ها معرفی شده است.
هیجانات و احساسات حال و گذشته در تغییر نگرش ما به آینده و پیش‌بینی آن مؤثر است؛ بر این اساس ، رضایتمندی مفهومی است که آرامش حاصل از گذشته را با امید به آینده قرین می‌کند.
خوش‌بینی واقع‌گرایانه مانند امید ، نگرشی است که فرد را در مقابل رویدادهای دشوار، از غم و اندوه و افسردگی نجات می‌دهد و انتظار فرج و گشایش و موفقیت را در فرد ایجاد می‌کند.
خوش‌بینی با ایجاد احساس خودباوری، استفاده و رشد حداکثری توانمندی‌ها و مهارت‌های فردی را به دنبال دارد .
خوش‌بینی و امید فرج ، یاریگران انسان در صبر بر ناگواری‌ها در زندگی هستند و تحمل موقعیت‌های نامطلوب را بر انسان آسان می‌کند.
مولانا نیز امید فرج و صبر را ثمره ایمان می‌داند؛
همچنین امید فرج را عامل شیرینی صبر معرفی می‌کند که تغییر نگرش از ناامیدی به امیدواری، زمینه افزایش صبر و درنتیجه رضایتمندی انسان با وجود درک موقعیت‌های نامطلوب را فراهم می‌کند.

صبر شیرین از خیال خوش شدست /کان خیالات فرج پیش آمدست
آن فرج آید ز ایمان در ضمیر / ضعف ایمان ناامیدی و زحیر
صبر از ایمان بیابَد سَر کُلَه / حَیثُ لا صبرَ فَلا ایمانَ لَه

مولوی در ابیات بالا از خیال فرج به‌عنوان انگیزه برای گروهی از صابران معمولی یاد می‌کند که مرتبه عامیانه صبر در زندگی از نظر عارفان است.
منظور از صبر در روان‌شناسی مثبت‌گرا این نوع صبر است که همراه با ایجاد خوش‌بینی و انتظار فرج است و با نازل‌ترین سطح صبر در عرفان مولوی تطبیق‌پذیر است؛
ولی برای مراتب بالاتر صبر، دیدگاه غالب ماتریالیستیِ ( عدم توجه به امور معنوی ) ، مانع از درک مشترک این مفهوم عرفانی می‌شود.





صبر به مراتب ِ عوامانه ، زاهدانه ، عارفانه تقسیم می‌شود:
صبر عوام ، همراه با اضطراب قلبی و ناراحتی است؛ صبر زاهدان از ترس جهنم و به طمع بهشت است؛
صبر عارفان برای تأمین رضای الهی است که صلوات و رحمت الهی را درپی دارد و درجه مهتدین را برای آنان به ارمغان می‌آورد .
مولانا با یادآوری بازگشتن پیامبر اسلام ^ص از منطقه حدیبیه، از تفاوت‌های صبر پیامبر ^ص پیروان ایشان با صبر عوام سخن به میان می‌آورد می گوید :
از صبر به دنبال فرج نیستند و شادی و غم دنیوی برای ایشان یکسان است و صبر ایشان از ترس جهنم و طمع بهشت نیز نیست؛ بلکه صبر آنها به عشق خداوند و برای رسیدن به اوست.
مولوی از وجهی دیگر صبر را به دو مرتبه صبر بر ازدست‌دادن دنیا و صبر بر دوری از خداوند تقسیم می‌کند.
از نظر مولوی ضرورت صبر بر دنیا که مقام متوسطین است، به‌دلیل احتجاب نفس به مطامع دنیوی و کمال‌دانستن آن و ترسِ ازدست‌دادن آن است.
مولوی دشوارترین نوع صبر را صبر مشتاقین و محبوبین جمال حضرت حق بر دوری از خداوند می‌داند که فقط عارفان به‌دلیل درک ناگواری نبودِ وصال محبوب حقیقی، آن را درک می‌کنند.
مولوی به توبیخ افرادی می‌پردازد که به خداوند عشق نمی‌ورزند و از او غافل‌اند و بیان می‌کند که چگونه بر ازدست‌دادن دنیای بی‌ارزش جزع و بی‌تابی می‌کنند؛
ولی از دوری خداوند اظهار جزع و بی‌تابی نمی‌کنند و صبر پیش می‌گیرند .مولوی برای آموزش صبر به مخاطبان خود از تکنیک خیریابی در سختی های روزگار استفاده می‌کند؛
چنانکه در داستان ربودن شدن کفش رسول الله توسط عقاب ،از داخل آن ماری از آسمان فرومی‌افتد و کفش دوباره به پیامبر ص بازمی‌گردد.
مولوی در پایان داستان نتیجه می‌گیرد که در موقعیت‌های نامطلوب و زمانی‌که چیزی از دست می‌دهید، یقین داشته باشید که آن دفع بلای بزرگ‌تری از شماست و خیری در آن برای شما نهفته است و به آن راضی باشید.
همچنین مولانا در اواخر دفتر سوم مثنوی در داستان تمثیل گریختن مؤمن و بی‌صبری او در بلا مشکلات و سختی‌های زندگی را امتحانات خداوند معرفی می‌کند و یادآور می‌شود که چون رنجی بر انسان رسد، انسان باید آن را نیکو بدارد و قدر آن را بداند؛ زیرا رشد و شکوفایی انسان در رنج‌ها محقق می‌شود.
مولوی برای ملموس‌کردن این موضوع برای مخاطب، از تمثیل جوشیدن نخود بهره می‌برد و می‌گوید:
جوشیدن نخود برای او دردآور و نامطلوب است؛ اما پختگی و ارتقای نخود از حیات نباتی به حیات انسانی در گرو تحمل سختی جوشیدن است.
درواقع اگر مشکلات زندگی به‌صورت منفی ارزیابی شود باعث افزایش فشار روانی این موقعیت‌های ناخوشایند بر روی انسان می‌شود؛
اما اگر به جنبه رشددهندگی سختی‌ها دقت شود، این مشکلات گریز ناپذیر زندگی انسانْ ، عامل تکامل و رشد معنوی هست .

[باغبان]

صبر در ارتباط با دیگران بسیار مهم است؛ ولی درباره خُلق‌وخوی نامناسب دیگران و ناسازگاری آنها چه باید کرد؟
مولوی صبر را کیمیایی می‌داند که غم‌های انسان را دفع می‌کند و موجبات رشد روحی انسان و کسب تجربه و دریافت مراتب روحانی را برای انسان فراهم می‌آورد.
از نظر مولوی با بالارفتن ظرفیت وجودی انسان، صبر بر نامرادی‌ها جای خود را به رضای از آنها می‌دهد همچنین در عرفان اسلامی، یکی از لوازم باورمندی به جمال افعالی خداوند رضایت از مردم است .
تحمل نامرادی‌ها و رنج‌ها ازسوی مردم و تسلط بر نفس و هیجانات یکی از بهترین راه‌ها برای نزدیک‌شدن به خداوند است؛ تا آنجا که سالک با این صبر به مظهر لطف و رحمت خداوند بر مردم تبدیل می‌شود.
این نوع صبر، یعنی صبر بر ناملایمات ایجادشده ازسوی دیگران در قرآن کریم بسیار توصیه شده است .
وَاصْبرْ عَلَى مَا یقُولُونَ وَ اهْجُرْهُمْ هَجْرًا جَمِیلًا/ وَلَنَصْبرَنَّ عَلَى مَا آذَیتُمُونَا»
و در برابر آنچه می‌گویند شکیبا باش و به‌طرزی شایسته از آنان دوری گزین/ البته بر آزار و ستم‌های شما صبر خواهیم کرد
در سیرة پیامبر ^ص و روایات اسلامی نیز این نوع صبر بسیار مشاهده می‌شود .
در آیه فوق چند تا مطلب مهم میشه فهمید :
-ياد خدا، بريدن از ديگران و توكّل بر خدا، زمينه صبر در برابر ناملايمات است
-خداوند پیامبرش را دلداری می دهد
-مهلت دادن از سنت الهی ست .
-اول باید صبر کرد سپس هجر - صبر مقدم تر هست .
-بعضی موقع ها شده در مهارت های ارتباطی یه مشکلی برامون پیش میاد و سریع به فکر حذف کردن و جنگ با طرف هستیم و صبر را امتحان و تمرین نمی کنیم .
-اعراض و كناره‌گيرى از مخالفان، به معناى متاركه دائمى و دست برداشتن از هدف نيست، بلكه نوعى تاكتيك موقت در مراحل تبليغ است .
این نوع صبر در عرفان با «صبر میان‌فردی» در روان‌شناسی مثبت‌گرا تطبیق‌پذیر است که تأثیر بسیاری بر رضایتمندی انسان در زندگی دارد.





کنش‌های دیگران مانند مقدَّرات در اختیار ما نیستند؛ اما پاسخ به آنها در اختیار ماست.
قضا و مقدَّرات الهی غیرارادی است و رضایت به آنها ، با رضا به اخلاق نامطلوب دیگران که امری اختیاری است تفاوت دارد؛
ولی در رضایتمندی در عرفان اسلامی، کانون توجه در موقعیت‌های بیرونی نیست؛ بلکه در نوع واکنش هیجانی ما به این موقعیت‌هاست؛
صبر و حلم در این موقعیت‌ها برای انسان راهگشاست.
مولوی با ارائه مهارت‌های هیجانی مانند صبر و حلم به‌دنبال تعلیم ثبات هیجانی و حفظ رضایتمندی در زندگی به مخاطبان خود هست...
درواقع او کنترل واکنش‌های هیجانی نامطلوب را با ابزار صبر میان‌فردی به مخاطب تعلیم می‌دهد.
مولانا معتقد است انسان می‌تواند رضایتمندی خود را از زندگی با وجود دست‌و‌پنجه نرم‌کردن با مشکلات حفظ کند و تباینی بین مشکلات و نامرادی‌ها و رضایتمندی نمی‌بیند.
روانشناسان مثبت‌گرا نیز مانند مولوی به کنترل هیجان خشم و بروز صبر در روابط میان‌فردی توصیه می‌کنند.
از نظر آنان، خشم ناسازگارترین حالت روحی و گمراه‌کننده‌ترین احساس منفی است که بسیاری از انسان‌ها از کنترل آن عاجز هستند.
تایس (Tice) برون‌ریزی خشم و تخلیه هیجانی را به‌عنوان راهی برای آرامش در این روابط ، مردود می داند.






بر اساس روایات متواتر اسلامی، یکی از ابتلائات حتمی مؤمنین در زندگی دنیوی که افزایش درجات ایمانی آنها را به دنبال دارد، آزمایش در برابر تحمل آزار و اذیت دیگران است.
مؤمنین در برابر این آزارها به صبر و انتقام‌نگرفتن سفارش شده‌اند...
یار بد نیکوست بهر صبر را / که گشاید صبرکردن صدر را
مولوی پایبندی به صبر میان‌فردی را آزمایشی ثابت و عمومی برای همۀ انسان‌ها و سبب رسیدن آنها به مقامات بالای عرفانی و ایمانی می‌داند.
او آرامش حقیقی را فقط در نزد خداوند می‌داند و جهان مادی را جهانی آمیخته با ناگواری‌ها معرفی می‌کند.
مولانا تجربۀ آزار و اذیت شدن ازسوی مردم را سنّتی الهی و اجتناب‌ناپذیر برای سالکان می‌داند.
در روایتی از جامع‌الصغیر آمده است که «لَوْ کَانَ اَلْمؤمنُ فِی حَجَرْضَبٍ لَقَیضَ اَللَّهُ لَهُ مَنْ یؤْذِیهِ»
(اگر مؤمن در لانة سوسمار هم برود، خدا حتماً کسی را برای آزار او مأمور می‌کند
مولوی که صبر بر این آزارها را نشانه ایمان، و بی‌صبری را نشانه کفر می‌داند، از این دست روایات در شعر خود بسیار استفاده می‌کند:

هیچ کُنجی بی دَد ُ بی دام نیست / جُز به خلوتگاه حق آرام نیست

وَالله ار سوراخ موشی در روی / مبتلای گربه چنگالی شوی

صبر از ایمان بیابد سَر کُلَه / حَیثُ لا صَبرَ فَلا ایمان لَه







از نظر مولانا زندگی دنیوی و به‌ویژه عمل بر مبنای ارزش‌ها، با سختی‌ها و نامرادی‌ها و آزارهایی ازسوی مردم همراه است که منطبق با شرایط این عالم است و انسان باید خود را برای آنها آماده کند؛
چنانکه حتی انبیای پیشین نیز آن را تجربه کرده‌اند و بر آن صبر کرده‌اند...
چونی ای عیسیّ عیسی‌دَم ز رنج / که نبود اندر جهان بی مار گنج
چونی ای عیسی ز دیدار جُهود / چونی ای یوسف ز مکّار و حَسود
مولوی با ایجاد شکاف بین ارزیابی شناختی و هیجان منفی به‌دنبال دستیابی به راه حلی برای کنترل هیجان‌های منفی در هنگام بروز موقعیت‌های نامطلوب است.
او رضایتمندی را مشروط به موقعیت بیرونی نمی‌کند؛ بلکه با توجیه موقعیت‌های دشوار بیرونی، از بار منفی هیجانی آنها می‌کاهد.
مولانا روبه‌روشدن با مار (نامرادی‌ها) را امری ناگزیر برای خواهان گنج (سالک) می‌داند.
از نظر او انسان با تحمل تلخیِ آزار دیگران می‌تواند نفس خود را به آرایه‌های اخلاقی‌ای مثل شرح صدر زینت دهد.
مولوی با آموزش تاب‌آوری و کنترل هیجانات منفی در روابط انسانی، راه‌های حذف موانع افزایش رضایتمندی را به مخاطبان خود آموزش می‌دهد.
هیجان رضایت از زندگی مربوط‌به گذشته است و گذشته نیز در ضمیر ما با تفسیر و خاطره‌ها و افکار به یاد می‌ماند...
پس اگر با صبر، واکنش هیجانی منفی در موقعیت‌های نامطلوب از انسان صادر نشود و درباره آن موقعیت‌ها تفاسیر و ارزیابی‌های امیدوارکننده و رشددهنده در سطح شناختی انسان شکل بگیرد،
ممکن است آن موقعیت‌ها حتی به‌عنوان یک خاطره مثبت از موفقیت شخصی در کنترل هیجانات در حافظه ما ثبت شود و افزایش رضایتمندی از زندگی را برای ما به ارمغان آورد.
مولوی با ارزیابی امیدوارکننده و سودمند از آزار دیگران و توصیه به صبر و حذف واکنش هیجان منفی به این نوع موقعیت‌ها به‌صورت خودکار، زمینه ایجاد نارضایتمندی در وجود انسان را نسبت‌به نامرادی‌ها در روابط انسانی مسدود می‌کند و باعث می‌شود که افراد با یادآوری خاطرات مربوط‌به این موقعیت‌های نامطلوب، از موفقیت خود در کنترل هیجانات و شرح صدر خود احساس رضایتمندی کنند.

[باغبان]

در عرفان اسلامی و عرفان مولوی از شکر و صبر به‌عنوان دو عامل مهم کسب رضایتمندی، ارتباط محکمی وجود دارد.
شکر در نعمت‌ها و صبر در محنت‌ها همه موقعیت‌های زندگی انسان را پوشش می‌دهد.
در روایات اسلامی برای شکرگزار، پاداشی معادل صابر در نظر گرفته شده است و به قدردانی از نعمت‌های ظاهری و باطنی خداوند و نیکوکاری‌های مردم توصیه شده است غزالی نیز شکر را متعلق به مقام صبر می‌داند.
مولوی با الهام از این روایات و سنّت عرفانی پیش از خود، مخاطبان را در بلاها به رضا و صبر و شکر دعوت می‌کند.
او بلاها و موقعیت‌های نامطلوب را نوعی ریاضت غیراختیاری ازسوی خداوند و مفید برای تزکیه نفس معرفی می‌کند و شکر بر آنها را لازم می‌داند.
این مرتبه از شکر (مرتبه شکور) رضایتمندی انسان را در موقعیت‌های نامطلوب حفظ می‌کند:

تا بدانی که زیان جسم و مال / سود جان باشد رهاند از وبال
پس ریاضت را به جان شو مشتری / چون سپردی تن به خدمت جان بری
ور ریاضت آیَدَت بی اختیار / سر بِنِه شکرانه دِه ای کامیار
چون حَقَت داد آن ریاضت شکر کن / تو نکردی او کشیدت ز امر کن





شکر یکی از مؤلفه‌های اصلی روان‌شناسی است که با ایجاد احساس حق‌شناسی نسبت‌به خداوند، انسان‌ها و نعمت‌های دنیا ،، به بهبود آرامش روانی و شادی و سلامت انسان کمک می‌کند؛
مولوی نیز به شکر توجه داشته است شکر مانند صبر یکی از عوامل افزایش هیجانات مثبت و کاهش هیجانات منفی است که رضایتمندی انسان را افزایش می‌دهد .
شکر و قدردانی ارتباط بسیاری با یادآوری رویدادهای مثبت در گذشته دارد و مانند صبر به تنظیم هیجانات مثبت در انسان کمک می‌کند؛
زیرا افراد شاد و خرسند از زندگی، رویدادهای مثبت بیشتری را به یاد می‌آورند و رویدادهای منفی را فراموش می‌کنند...
افزایش قدردانی از رویدادهای مثبت ِرخ‌داده در گذشته (شکر)، به‌سبب افزایش هیجانات مثبت در وجود انسان به افزایش میزان رضایتمندی او کمک می‌کند؛
زیرا رضایتمندی انسان نتیجه ارزیابی گذشته و یادآوری هیجانات مثبت موجود در آن است؛
همچنین شکر (بر عطا و بلا) با کنترل ارادی هیجانات مربوط‌ به اتفاقات رخ‌داده در گذشته، به خاطرات انسان سمت‌وسوی مثبت می‌دهد؛
تقویت و تثبیت خاطراتِ مثبت در ذهن نیز زمینه ایجاد هیجان پایدار رضایتمندی از زندگی را در وجود انسان فراهم می‌کند.
مولوی شکر بر نعمت‌های موجود و یادآوری آنها را عامل افزایش نعمت، و شکر بر محنت‌ها را عامل جذب الطاف الهی و نعمت‌ها می‌داند.
او به حکمت‌آمیزبودن ابتلائات و امتحان‌های الهی و ضرورت وجود آنها برای رشد انسان توجه دارد و شکر بر این ابتلائات را عاملی برای تقلیب قهر پروردگار به لطف و همچنین باعث برگزیده‌شدن انسان در نزد خداوند
برای خالص‌شدن از آلودگی‌ها می‌داند - مولوی شکر را در کنار صبر و رضای به قضا قرار می‌دهد و پایبندی به این سه مؤلفه را در مواقع نعمت و مصیبت لازمه تثبیت رضایتمندی و تداوم آن در وجود انسان می‌داند.
او در دفتر پنجم در در داستانی ذیل فریب خر توسط روباه به بیان ارتباط این سه مؤلفه (رضا به مقدَّرات، صبر، شکر) برای رضایتمندی از زندگی می‌پردازد
وی یکی از دلایل شکرگزاری در زمان بلاها را وقوع‌ناپذیری بلای سهمگین‌تر بیان می‌کند :

"" گازُری خَری نحیف و لاغر داشت که کمرش در زیرِ سنگینی بار زخمی شده بود . و در آن وادی چیزی جز آب پیدا نمی شد که بخورد . و اتفاقاََ در آن حوالی بیشه ای قرار داشت و در آن شیری زندگی می کرد .
روزی میان آن شیر و فیلی نیرومند جنگی رُخ داد و شیر در اثنای این جنگ مجروح شد و زآن پس از شکار جانوران فروماند .
چون گرسنگی بر او غالب شد به روباهی امر کرد که به حومۀ بیشه برود و در صورتی که خری را دید او را با حیله نزدِ او آورد تا به اصطلاح دلی از عزا درآورد .
روباه به شیر گفت : شاها ، خیالت راحتِ راحت باشد که حیله گری کارِ اصلی من است .
روباه این را گفت و راه افتاد . در میان راه از کنارِ جویباری می گذشت که چشمش به خری نحیف افتاد. پیش رفت و سلامی کرد و با تعجّبِ ساختگی به خر گفت :
در این هامون خشک چه می کنی ؟ خر جواب داد : نصیب و قسمتم همین است که می بینی . روباه به او گفت : در این دنیا باید تلاش کنی تا به رِزقت برسی و اِلّا گرسنه خواهی ماند .
بحثی طولانی میانِ آن دو بر پا شد . روباه دید با مباحثه کاری از پیش نمی رود . پس ، از درِ مکر وارد شد و توصیفِ دلنشینی از زندگی در بیشه و نیزار کرد .
خر با همۀ اصراری که بر توکُل می ورزید مجذوبِ توصیفِ روباه شد و روباه و خر به سویِ بیشۀ شیرِ علیل حرکت کردند .
شیر چون از شدّتِ گرسنگی بی تاب شده بود طاقت نیاورد که خر در دسترسش قرار گیرد . پس خیزی برداشت تا به خر حمله کند اما تاب و توانی در کار نبود .
خر همینکه چهرۀ هولناک و عبوس شیر را دید پا به فرار گذاشت و از این مهلکه جان بدر برد .
شیر به روباه گفت : یک بارِ دیگر نزدِ خر برو و او را خام کن و اینجا بیاور .
روباه نزدِ خر رفت و سخنان نرم و دلنشینی به خر گفت و اطمینان داد که هیچ خطری او را تهدید نمی کند بلکه آن هول و هراس ناشی از غلبۀ وَهم و خیال بوده است .
خر خیلی کوشید که سخنان روباه را نپذیرد ولی گرسنگی و حرص و آز بر او غالب شد . از اینرو همراه روباه به سویِ بیشه حرکت کرد و همینکه در دسترسِ شیر قرار گرفت .
شیر بر او حمله آورد و پاره پاره اش کرد . شیر که از تکاپوی بسیار تشنه شده بود به سویِ چشمه رفت تا آبی بنوشد .
در این هنگام روباه از فرصت استفاده کرد و دل و جگر خر را خورد . وقتی شیر بازگشت خواست ابتدا دل و جگر خر را بخورد ولی هر چه گشت آن دو را نیافت .
به روباه گفت : پس دل و جگر خر کجاست ؟ روباه گفت : او در اصل نه دلی داشته و نه جگری . چون اگر خر این دو عضو را می داشت هیچگاه گولِ مرا نمی خورد که با پای خود به هلاکتگاه بیاید ""









مولوی در دفتر سوم با اشاره به داستان اهل سَبا نارضایتمندی آنها را به‌دلیل ناشکری و دل‌زدگی‌شان از نعمت‌ها به تصویر می‌کشد
درواقع مولوی به‌دنبال آن است که به مخاطب خود نشان دهد که نعمت‌های دنیوی به‌خودی‌خود برای انسان غفلت و دلزدگی پدید می‌آورد و نمی‌توان با رسیدن به نعمت‌های دنیوی به رضایتمندی حقیقی و آرامش دست یافت.
مولانا شکر را جان و مغز نعمت می‌داند و یادآوری نعمت ها را جلادهنده و آرامش‌بخش دل‌ها معرفی می‌کند:

شکر نعمت خوش‌تر از نعمت بُوَد / شکرباره کی سوی نعمت رود
شکر جان نعمتُ نعمت چو پوست / ز آنک شکر آرد تو را تا کوی دوست
نعمت آرد غَفلت و شکر انتباه / صید نعمت کن به دام شکر شاه
نعمت شکرت کند پُرچشم ُ میر / تا کنی صد نعمت ایثار فقیر

برپایه بیت اخیر، از نظر مولوی، شکر به‌سبب آشناکردن انسان با نعمت‌های بی‌شمار ِخداوند، میل ایثار و بخشش را نیز در وجود او برمی‌انگیزد.
در روان‌شناسی مثبت‌گرا نیز شکر و قدردانی قوی‌ترین همبستگی را با بهزیستی و کارکرد اجتماعی دارد و نگرش مثبت را برای خود انسان و دیگران به وجود می‌آورد
قدردانی از دیگران باعث گرایش انسان به انجام کار نیک توسط خودش نیز می‌شود.
شکر با ازبین‌بردن احساس محرومیت، انسان را به منبع احسان تبدیل می‌کند .
یادآوری و قدردانی از دیگران احساس تنهایی را از بین می‌برد و با افزایش انگیزش اجتماعی، حمایت اجتماعی را نیز بارور می‌کند.
مولوی در کنار بیان اهمیت شکر خداوند، ضرورت قدردانی از مخلوقات و انسان‌هایی را یادآور می‌شود که نعمت‌های مادی و معنوی‌ای به انسان ارائه کرده‌اند.
درواقع شکر انسان‌ها از نظر او در ذیل شکر خداوند است و بدون سپاسگزاری از انسان‌ها حق شکر خداوند ادا نمی‌شود
درمجموع مولانا یادآوری نعمت‌های خداوند و نیکی‌های انسان‌ها را عامل افزایش رضایتمندی از زندگی برای انسان می‌داند؛
مولانا همچنین فواید جنبی شکر را فروکش‌کردن احساس فقر و تنهایی در وجود انسان می‌داند که باعث می‌شود فرد شاکر خود به منبع احسان و بخشش به دیگران تبدیل شود و خاطرات این نیکی‌ها به دیگران نیز در افزایش رضایتمندی انسان از زندگی مؤثر است.

[باغبان]

قناعت یکی از مضامین عرفانی مرتبط و مؤثر بر رضایتمندی است که باعث کنترل هیجانی، خودمهارگری مادی، آرامش و راحتی روحی و سلامت روانی انسان می‌شود.
قناعت به معنای رضایت‌دادن و خرسندی به مقدار روزی مقدّر، اقتصار بر کفایت رزق و درنهایت خروج از تمتعات حیوانی و شهوات انسانی ست .
در قرآن کریم آیات فراوانی با مضمون قناعت وارد شده است؛ ازجمله در سورۀ حجر خداوند مضمون قناعت را همراه با کنترل هیجان غم (در ارتباط با حسرت بر دارایی‌های دیگران) به کار می‌برد و می‌فرماید:
«لا تَمُدّنّ عَینَیکَ إِلی ما مَتّعْنا بهِ أَزْواجًا مِنْهُمْ وَ لا تَحْزَنْ عَلَیهِمْ وَ اخْفِضْ جَناحَکَ لِلْمُؤْمِنینَ»
دیدگان خویش را به آن چیزهایی که نصیب دسته‌هایی از ایشان کردیم میفکن و به‌خاطر آنچه آنها دارند غم مخور و به مؤمنان نرم‌خویی کن



مولوی یکی از موانع سلوک و دلایل نارضایتی انسان را غم و اندوه روزی می‌داند.
با توجه به آنکه مولوی روزی را مقدّر می‌داند، راه آرامش انسان را در رضادادن به رضای خدا درباره روزی می‌داند .
مولوی ترس از نرسیدن روزی و ناامیدی و غم را بانگ غول در وجود انسان معرفی می‌کند و مخاطبان را به دورکردن غل و زنجیر بخل و طمع و حرص از وجودشان دعوت می‌کند؛
همچنین به این امر سفارش دارد که اگر قدرت قطع حرص از وجود خودتان را ندارید از دعا برای جلب روزی بهره بگیرید و ناامیدی و اندوه و هیجان‌های منفی را در درون خود راه ندهید .
غزالی، نیز قناعت را نوعی صبر بر امور مالی معرفی می‌کند که مقدمه و لازمه رضایتمندی از زندگی است.
روان‌شناسان مثبت‌گرا نیز قناعت را هیجانی مثبت و مربوط به گذشته می‌دانند که در میزان رضایتمندی افراد تأثیرگذار است.
مارتین سلیگمن ضمن نفی مادی‌گرایی، درباره ارتباط معکوس ثروت همراه با آز با رضایتمندی می‌نویسد:
((به نظر می‌رسد که مادی‌گرایی نتیجه عکس به همراه خواهد داشت.
کسانی که برای پول ارزشی بیش از سایر اهداف قائل هستند، رضایت کمتری از درآمد خود و به‌طور کلی در مورد زندگی خود دارند،هرچند علت دقیق این مسئله مشخص نیست ))
مولوی با ترویج قناعت، دنیاطلبی و حرص را در وجود انسان، بانگ و وسوسه شیطان و نفس معرفی می‌کند که توجه انسان را از خداوند و ذکر او، به دنیا معطوف می‌کند و مانع رشد و کمال او می‌شود.
او ذکر و یاد خداوند و صبر مالی (قناعت) را عامل نابودی وسوسه‌ها و حرص و طمع می‌داند و کوری چشم دنیاطلبی انسان را عامل بازشدن چشم معنوی و عروج او به درجات بالای عرفانی می‌داند .
مقایسه‌کردن خود با دیگران یکی از عوامل ایجاد نارضایتمندی مادی در وجود انسان است که در روان‌شناسی، عملی نابهنجار تلقی می‌شود؛
زیرا افراد مختلف استعدادهای متفاوتی دارند و هرکس باید به‌دنبال کشف آن در درون خود باشد .
مقایسه صعودی اقتصادی خود با دیگران ، یکی از مصداق‌های توانمند نبودن شخصیتی است که ، باعث افزایش انتظارات مادی افراد می‌شود و توازن‌نداشتن در هماهنگی انتظارات با واقعیت‌ها را در وجود آنها شکل می‌دهد؛
درنتیجه باعث نارضایتمندی انسان از زندگی می‌شود .مقایسه صعودی، عامل ایجاد مواردی مانند اندوه، افسردگی، حسرت، حسادت، ناسپاسی و محرومیت از درک حلاوت ایمان می‌شود و نارضایتمندی از زندگی را درپی ‌دارد.




هیجان حرص در تضاد با قناعت است؛ باعث تحریک مداوم انسان به جمع‌آوری مال دنیا می‌شود و رنج و تعب ( خستگی ) دائمی را درپی دارد.
از نظر مولوی حرص و فزون‌طلبی باعث ندیدن حقایق معنوی، ایجاد حجاب میان خداوند و انسان، ایجاد غم برای انسان و گمراهی می‌شود .
غم و اندوه یکی از تبعات نداشتن قناعت و حرص به دنیاست و سبب آن هم وقتی هست که آرزوها و انتظاراتِ انسان با شرایط مادیِ واقعی هماهنگ نیست .
میچالس (Michaels) با استناد به دیدگاه شناختی، عامل ناخرسندی را در شکاف بین ادراک زندگی در حال حاضر با زندگی ایدال و مطلوب و مورد انتظار ، می‌داند .
درواقع هرگاه بین داشته‌ها و وضع موجود با انتظارات فاصله کمی باشد و یا با هم انطباق داشته باشند، رضایتمندی از زندگی برای انسان حاصل می‌شود .
مولانا با آگاهی از این قاعده، انطباق‌ناپذیری انتظارات و آرزوها با واقعیت‌های موجود را مانعی برای رضایتمندی انسان و عامل غم و اندوه او معرفی می‌کند .
این را هم بدانیم قناعت فقط در امور مالی و اقتصادی نیست ،،،
قناعت به همسر خویش، همانند قناعت در امور اقتصادی و معیشتی، مهم­ هست و پُراهمیت .
از بوستان این جهان، اگه فردی همسری نصیبش شد ،،، شرط قناعت ست که به او خشنود باشد و خداوند را بر وجود او سپاس گوید.
عدم قناعت به همسر خویش و تنوع ­طلبی و او را با دیگران مقایسه کردن و آرزو و هوس دیگران را در ذهن و دل پروراندن، خلاف قناعت است و حسرتی جانکاه را بر جان آدمی بار می‌کند.
اگر انسان چه مرد و چه زن به همسر خود قناعت نورزد و افسار از چشم و دل خویش برگیرد و بال ُ پَر خیال را بگشاید،به اندوه و حسرتی دائمی مبتلا میشود و پایه‌های زندگی خانوادگی‌اش لرزان و آسودگی جان و اندیشه را میبازد




زان غنا و زان غنی مردود شد / که ز قدرت صبرها بدرود شد

آدمی را عجز و فقر آمد امان / از بلای نفس پر حرص و غمان

آن غم آمد ز آرزوهای فضول / که بدان خو کرده است آن صید غول

[باغبان]

منابع کمک گرفته شده در این تاپیک :

گنجور

پژوهش های ادب عرفانی ( گوهر دریا )

تفسیر اشعار مثنوی معنوی مولوی ، دیوان حافظ و سعدی - دیدار جان



در پناه حضرت دوست